Hsp en narcisme

Narcisten en hoogsensitieve mensen trekken elkaar soms aan. Maar hsp’s wordt soms ook narcisme verweten. Hoe kan dit? Gezien het feit dat hooggevoelige in de kern van de eigenschap uitgesproken empathisch zijn? In dit artikel leg ik uit dat we narcistisch kunnen worden wanneer we ons obsessief druk maken over  “of we wel goed genoeg zijn”? 

Volgens Elaine Aron is narcisme in feite een “ranking” probleem. Net als andere sociale dieren rangschikken we onszelf voortdurend – dit doen we door te vergelijken, te concurreren en “onze plek in te nemen”. We doen dit zo automatisch en onbewust dat het zelden ter sprake komt. Aron zegt: “Als je iets lekkers meebrengt naar een groep paarden, honden, apen of giraffen, zul je meteen weten wie het alfa-dier is. Dit dier neemt de lekkernij en de anderen gaan weer weg.” Bij mensen gebeurt dit ook, maar subtieler. In elke groep kennen we onbewust de rang van alle anderen in de sociale hiërarchie, terwijl we proberen onze eigen positie te behouden of te verbeteren. 

Hiërarchie – een oerbehoefte

Waar je jezelf en anderen op rangschikt, kan van alles zijn van vriendelijkheid tot populariteit, inkomen of sociale vaardigheden. Dit basisprincipe dat in ieder mens en dier aanwezig is – ook al willen we het nog zo graag ontkennen – noem ik de verticale kracht (in mijn boek Winnen of Verbinden), oftewel, een oerverlangen om de beste of de sterkste te zijn, die voortkomt uit een diep overlevingsinstinct. 

Onszelf rangschikken heeft ook wel degelijk voordelen. Stel je voor dat je elke dag opnieuw moet bepalen wie de beste is in welke functie, inclusief die van minister-president. Dit zou uitputtend zijn, weten waar je aan toe bent, ook al is het niet altijd de verhouding die je wenst of die optimaal is, bespaart een groep, een organisatie, een politieke partij, een land veel energie. Het voorkomt dat er  voortdurende een machtstrijd gaande is en geeft met name mensen die houden van structuur, harmonie en duidelijkheid een innerlijke gemoedsrust rust. Vechten om de pikorde kost niet alleen energie, het levert onrust op en veroorzaakt allerlei soorten wonden op, letterlijk en figuurlijk. Daarom willen wij meeste mensen liever dat rankings stabiel zijn, ook al moeten we hierbinnen eventueel de underdog of onderpositie innemen.

Aron erkent, net als ik in mijn boek Winnen & Verbinden uitleg, dat de mens twee sociale instincten heeft: naast die van ranking (of hierarchie) hebben we gelijktijdig de behoefte aan verbinden. Alle sociale dieren hebben de behoefte om zich veilig te voelen in kringen van mensen die like-minded zijn, die we gelijkwaardig vinden, die we onze vrienden kunnen noemen. We hebben het verlangen om warme, liefhebbende relaties op te bouwen, voedende relaties die juist niet op basis van ranking tot stand komen. Het verlangen te verbinden is daarom voor ons mensen net zo essentieel; ik noem het de horizontale energie. Deze termen kwamen tot mij in diepe meditatie en ik heb ze leren kennen als de twee oerkrachten, yin en yang, waaruit het leven op aarde is opgebouwd. Net als Elaine Aron zie ik dat HSP’s over het algemeen de voorkeur geven aan verbinden, terwijl narcisten juist een obsessieve focus hebben op dat andere oerinstinct: willen winnen.

Inferioriteit en superioriteit

Toch raken we als hsp’s ook verstrikt in die andere kracht.  Hoe komt dat? Veel hsp’s hebben last van een laag zelfbeeld en kunnen daar zelfs depressief van worden. Dit komt vrijwel altijd vanuit de kindertijd waarin deze orchidee kinderen chronisch werden afgewezen vanwege hun verlegen, kwetsbare of stille wezenszijn – hetzij door broers of zusjes, hetzij door ouders, hetzij door klasgenootjes of leerkrachten. Als ze hoorden of voelden dat ze niet mee mochten spelen, vaak nog voor dat ze überhaupt begrijpen waarom, ontstaan er gemakkelijk interne verwarring en angst. Aron introduceert hier de term “vulnerable narcissism”, waarbij een obsessieve angst voor afwijzing leidt tot een hoge mate van focus op het zelf.

Hsp’s verlangen naar nabijheid en verbinding, willen zich geliefd wilden voelen, maar zitten vaak vast in die andere oerkracht: ze voelen zich minder of niet goed genoeg: ze hebben zodanig last van gevoelens van inferioriteit dat ze voortdurend bezig moeten zijn met “het Zelf meten aan anderen”. Wij blijven onszelf als het ware obsessief afvragen: waarom word ik afgewezen? Waarom ben ik niet zo goed als anderen? Waarmee we onszelf nog steeds vergelijken als waren we nog steeds op school in die klas waar we voortduwend gepest werden. We kunnen niet geloven dat we echt leuk zijn. We oordelen hard over onszelf en vaak ook over anderen. En laten we eerlijk wezen, ook in het volwassen sociale leven op werkvloeren gaat het er niet veel anders aan toe: ook in bedrijven en andere maatschappelijke structuren draait het om macht en hiërarchie, en maakt mensen manipulatief en onvoorspelbaar.  Vriendjespolitiek, verdeel-en heers politiek en angstculturen zijn nog steeds aan de orde van de dag.

Kwetsbaar narcisme

In deze context kan de vermijdend onzekere hechtingsstijl een vorm van valse superioriteit creëren. Kwetsbare kinderen leren zichzelf om te doen alsof het hen niet uitmaakt dat ze niet mee mogen spelen, of dat het hen niet raakt dat ze gekwetst of afgewezen worden. Als volwassenen zijn ze dan net zo vastbesloten om er niets om te geven. Onder een ambivalent zelfbewustzijn kunnen deze kinderen zich, als ze volwassen worden, verschuilen achter het masker van superioriteit. Het lijkt hier dan om narcisme te gaan, behalve dat de hooggevoelige persoon wel degelijk in staat is om empathisch te zijn – alleen zolang hij of zij zich veilig en niet bedreigd voelt. 

Onder de streep lopen onzekere, hoogsensitieve  orchidee kinderen vast in een wereld die hiërarchisch is en waar de rangorde bewust dan wel onbewust wordt uitgespeeld. Het kind voelt zich angstig en onveilig in een milieu waar paardebloem kinderen, niet gevoelige kinderen, hun behoefte aan macht uitspelen, en een willekeur hanteren in het schenken van aandacht of pesten. Het vermijdende orchidee kind probeert hierop alleen maar een voorsprong te nemen door onverschillig te handelen, door zich achter een masker van bravoure te verschuilen.

Volwassenen – ouders, leerkrachten, leidinggevenden –  die meer macht hebben, zijn uitermate bedreigend en verwarrend voor kwetsbare orchideeën kinderen en volwassenen – tot het punt waarop de eigen self ester volledig en oncontroleerbaar is verdwenen.  Aron spreekt van kwetsbaar narcisme in relatie tot de hechting aan de zorgdragers.  Toch vind ik dat we de schooldynamiek in deze niet mogen bagatelliseren. Vriendjes of klasgenootjes die minder hoogsensitief zijn, zijn vaak meedogenloos in hun afwijzing. Als een kind deze al ervaart voordat het überhaupt begrijpt waarom het niet meetelt, gepest of afgewezen wordt, is het zaadje voor angst, onzekerheid en kwetsbaar narcisme ook geplant. Dan kun je thuis nog zo liefdevol begrepen worden.